شورای نگهبان قانون اساسی از جمله نهادهای نظارتی نظام جمهوری اسلامی ایران است، تمامی قوانین مجلس شورای اسلامی پیش‌از اجرا، به تأیید این شورا می‌رسد تا مغایر قانون شرع و قانون اساسی نباشد. تأیید صلاحیت نامزدهای تمامی انتخابات سراسری کشور به جز انتخابات شوراهای شهر و روستا نیز در حیطهٔ وظایف این شورا جای دارد.
این شورا از دوازده عضو تشکیل شده‌است که شش عضو از این دوازده تن فقهایی هستند که با حکم رهبر عزل و نصب می‌شوند و شش عضو دیگر حقوقدانانی هستند که با معرفی رئیس قوه قضاییه و رأی نمایندگان مجلس شورای اسلامی انتخاب می‌شوند. دبیر شورای نگهبان بالاترین مقام رسمی این شورا است و در حال حاضر احمد جنتی دبیر کنونی آن است.
پیشینه
از هنگام تشکیل مجلس قانون گذاری در ایران به موجب اصل دوم قانون اساسی مشروطه مقرر گردید: «در هر عصری از اعصار هیاتی که کمتر از پنج نفر نباشد از مجتهدین و فقهای متدینین که مطلع از مقتضیات زمان هم باشند به این طریق که علمای اعلام و حجج اسلام مرجع تقلید شیعه اسامی بیست نفر از علماء که دارای صفات مذکوره باشند معرفی به مجلس شورای ملی بنمایند پنج نفر از آنها را یا بیشتر به مقتضای عصر اعضای مجلس شورای ملی بالاتفاق یا به حکم قرعه تعیین نموده به سمت عضویت بشناسند تا موادی که در مجلس عنوان می‌شود به دقت مذاکره و غور رسی نموده هر یک از آن مواد معنونه که مخالفت با قواعد مقدسه اسلام داشته باشد طرح و رد نمایند که عنوان قانونیت پیدا نکند و رأی این هیئت علماء در این باب مطاع و بتبع خواهد بود و این ماده تا زمان ظهور حضرت حجة عصر عجل الله فرجه تغییر پذیر نخواهد بود.»
پس از سقوط نظام مشروطه سلطنتی در ایران، بحث دربارهٔ نگارش قانون اساسی جدید آغاز شد. از جایی که نویسندگان پیش‌نویس قانون اساسی، عموماً از تحصیل‌کردگان در کشور فرانسه و متأثر از سنت حقوقی آن کشور بودند،۲ برای نظارت بر انطباق قوانین با قانون اساسی، نهادی مشابه شورای قانون اساسی فرانسه تأسیس کرده و آن را «شورای نگهبان قانون اساسی» نامیدند. این عنوان در مجلس خبرگان قانون اساسی به شورای نگهبان تغییر کرد و در متن کنونی قانون اساسی نیز هیچ کجا تحت عنوان شورای نگهبان قانون اساسی از آن یاد نشده است.۳ با این حال هم‌چنان برخی از رسانه‌ها از عنوان شورای نگهبان قانون اساسی برای این نهاد یاد می‌کنند.
وظایف
نخستین وظیفه شورای نگهبان، نظارت بر تدوین قوانین در مجلس شورای اسلامی است. این شورا وظیفه دارد که هر قانون تصویب شده در مجلس را با قانون اساسی و قوانین شرعی اسلام مطابقت دهد که در صورت مطابقت داشتن، لایحه یا طرح مجلس را تأیید می‌کند. در صورت عدم مطابقت، آن لایحه یا طرح به مجلس برگردانده می‌شود تا مجلس اصلاحات مورد نظر شورای نگهبان را بررسی کند. در صورت پافشاری مجلس بر نظر خود، طرح یا لایحه مورد نظر به مجمع تشخیص مصلحت نظام فرستاده می‌شود.
دومین وظیفه شورا نظارت بر کلیه انتخابات کشور است. شورای نگهبان موظف است صلاحیت همه نامزدهایی که جهت شرکت در هر انتخابات به جز انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در وزارت کشور ثبت‌نام می‌کنند را بررسی نموده و پس از آن اجازه شرکت در انتخابات را به آن کاندیدا بدهد.
وظایف شورای نگهبان و تفکیک قوا
یکی از شروط اساسی در نظام‌های مردم سالار اصل تفکیک قوا می‌باشد. به موجب این اصل حکومت به شاخه‌های مستقلی تفکیک و تقسیم می‌شود که حیطه مسئولیت و اختیارات مشخص و مستقلی از هم دارند. شاخه‌های مختلف یک حکومت معمولاً به صورت قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضاییه می‌باشند. اگرچه رعایت اصل تفکیک قوا ممکن است فرایند تصمیم‌گیری و اجرا را در کشور کندتر کند ولی در عوض موجب تثبیت حاکمیت مردم و جلوگیری از استبداد می‌گردد.
مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دو نوع مسئولیت و اختیار؛ قانون‌گذاری و قضاوت، برای شورای نگهبان در نظر گرفته شده است.
در بخش اختیارات مقننه، مطابق اصل ۹۴ قانون اساسی، شورای نگهبان، اختیار تصویب یا رد مصوبات مجلس شورای اسلامی را دارا می‌باشد. به علاوه مطابق اصل ۹۳ قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی بدون وجود شورای نگهبان، قانونی نخواهد بود.
در بخش اختیارات قضایی، مطابق اصل ۹۸ قانون اساسی، این شورا وظایف دادگاه قانون اساسی را دارا می‌باشد. زیرا طبق این اصل، وظیفه تفسیر قانون اساسی به این شورا واگذار شده است.
در بخش اختیارات انتخاباتی طبق ماده ۹۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه پرسی را بر عهده دارد. این نظارت از نوع استصوابی می‌باشد.
دوره‌ها
دوره فعالیت فقهای شورای نگهبان شش سال و معمولاً در ۲۶ تیرماه سال ششم به پایان می‌رسد.
دوره اول (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۵)
فقهای دوره اول در اول اسفندماه سال ۱۳۵۸ توسط بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران آیت‌الله خمینی انتخاب و فعالیت آنها از تاریخ ۲۶/۴/۱۳۵۹ آغاز گردید که عبارت بودند از:۴
فقها
لطف‌الله صافی گلپایگانی (تاریخ و محل تولد: ۱۲۹۷ – گلپایگان در هنگام عضویت ۶۱ ساله بود).
احمد جنتی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۵ – اصفهان در هنگام عضویت ۵۳ ساله بود.
عبدالرحیم ربانی شیرازی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۱ – شیراز- در هنگام عضویت ۵۷ ساله بود)-> محمدرضا مهدوی کنی ۲۱/۱۲/۱۳۶۰ -> محمد مؤمن سه سال دوم.
محمدرضا مهدوی کنی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۰ – تهران در هنگام عضویت ۴۷ ساله بود)-> ابوالقاسم خزعلی ۱۲/۹/۱۳۵۹.
غلامرضا رضوانی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۹ – خمین در هنگام عضویت ۴۹ ساله بود)-> محمد محمدی گیلانی سه سال دوم.
یوسف صانعی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۶ – اصفهان در هنگام عضویت ۴۲ ساله بود) -> محمدمهدی ربانی املشی از تاریخ ۲۸/۱۰/۱۳۶۱ -> محمد امامی کاشانی از تیرماه سال ۶۲ سه سال دوم.
حقوقدانان
دکتر محمد صالحی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۱ – قم در هنگام عضویت ۴۷ ساله بود.
دکتر گودرز افتخار جهرمی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۲۲ – جهرم در هنگام عضویت ۳۶ ساله بود.
دکتر محسن هادوی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۷ –تهران در هنگام عضویت ۵۱ ساله بود.
مهدی هادوی، تاریخ عضویت: اول، سوابق: دادستان کل انقلاب و رئیس دادگاه انتظامی قضات.
دکتر علی آراد، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۶ – آذرشهر در هنگام عضویت ۵۲ ساله بود.
دکتر حسین مهرپور، تاریخ و محل تولد: ۱۳۳۲ –یزد در هنگام عضویت ۲۶ ساله بود.
دوره دوم (۱۳۶۵ تا ۱۳۷۱)
فقها
محمد محمدی گیلانی (دبیر)
احمد جنتی
محمد امامی کاشانی
محمد مؤمن قمی
لطف‌الله صافی گلپایگانی -> محمد یزدی ۴/۴/۱۳۶۷
ابوالقاسم خزعلی
حقوقدانان
گودرز افتخار جهرمی
دوره سوم، سه ساله اول (۱۳۷۱ تا ۱۳۷۷)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد امامی کاشانی
محمد مؤمن
غلامرضا رضوانی
ابوالقاسم خزعلی
محمد محمدی گیلانی -> هاشمی شاهرودی ۳۰/۱۱/۱۳۷۳
دوره چهارم (۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد امامی کاشانی -> رضا استادی ۱۲/۵/۱۳۷۸
محمد مؤمن قمی
غلامرضا رضوانی
ابوالقاسم خزعلی -> حسن طاهری خرم‌آبادی ۱۲/۵/۱۳۷۸
سید محمود هاشمی شاهرودی -> محمد یزدی ۲۴/۵/۱۳۷۸
دوره پنجم (۱۳۸۳ تا ۱۳۸۹)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد مؤمن
غلامرضا رضوانی
صادق لاریجانی -> هاشمی شاهرودی
محمدحسن قدیری -> محمدرضا مدرسی‌یزدی
محمد یزدی
حقوقدانان
سیامک ره پیک
محمدرضا علیزاده
محسن اسماعیلی
محمد سلیمی
عباسعلی کدخدایی (سخنگو)
حسینعلی امیری
عباس کعبی‌نسب۵
دوره ششم (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵) (دوره کنونی)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد مؤمن
غلامرضا رضوانی (درگذشت: ۳۰ فروردین ۱۳۹۲) -> مهدی شب‌زنده‌دار جهرمی (سه سال دوم)
هاشمی شاهرودی
محمدرضا مدرسی‌یزدی
محمد یزدی
حقوقدانان
سیامک ره پیک
محمدرضا علیزاده (قائم‌مقام دبیر۶)
محسن اسماعیلی
محمد سلیمی
عباسعلی کدخدایی (سخنگو) -> نجات‌الله ابراهیمیان (سخنگو) (سه سال دوم)
حسینعلی امیری -> سام سوادکوهی (سه سال دوم)
با پایان سه سال اول دوره ششم (۲۶ تیر ۱۳۹۲) در میان فقهای شورای نگهبان، با حکم رهبر ایران، سه تن از ایشان؛ محمد مؤمن، محمد یزدی و محمود هاشمی شاهرودی؛ در سمت خود ابقاء شدند و مهدی شب زنده‌دار جهرمی با توجه به درگذشت غلامرضا رضوانی به عنوان عضو جدید منصوب گردید.۷ همچنین در میان حقوقدانان با رأی مجلس شورای اسلامی محسن اسماعیلی مجدداً ابقا شد و بجای عباسعلی کدخدایی و حسینعلی امیری، سام سوادکوهی و نجات‌الله ابراهیمیان انتخاب شدند.
پیشینه
از هنگام تشکیل مجلس قانون گذاری در ایران به موجب اصل دوم قانون اساسی مشروطه مقرر گردید: «در هر عصری از اعصار هیاتی که کمتر از پنج نفر نباشد از مجتهدین و فقهای متدینین که مطلع از مقتضیات زمان هم باشند به این طریق که علمای اعلام و حجج اسلام مرجع تقلید شیعه اسامی بیست نفر از علماء که دارای صفات مذکوره باشند معرفی به مجلس شورای ملی بنمایند پنج نفر از آنها را یا بیشتر به مقتضای عصر اعضای مجلس شورای ملی بالاتفاق یا به حکم قرعه تعیین نموده به سمت عضویت بشناسند تا موادی که در مجلس عنوان می‌شود به دقت مذاکره و غور رسی نموده هر یک از آن مواد معنونه که مخالفت با قواعد مقدسه اسلام داشته باشد طرح و رد نمایند که عنوان قانونیت پیدا نکند و رأی این هیئت علماء در این باب مطاع و بتبع خواهد بود و این ماده تا زمان ظهور حضرت حجة عصر عجل الله فرجه تغییر پذیر نخواهد بود.»
پس از سقوط نظام مشروطه سلطنتی در ایران، بحث دربارهٔ نگارش قانون اساسی جدید آغاز شد. از جایی که نویسندگان پیش‌نویس قانون اساسی، عموماً از تحصیل‌کردگان در کشور فرانسه و متأثر از سنت حقوقی آن کشور بودند،۲ برای نظارت بر انطباق قوانین با قانون اساسی، نهادی مشابه شورای قانون اساسی فرانسه تأسیس کرده و آن را «شورای نگهبان قانون اساسی» نامیدند. این عنوان در مجلس خبرگان قانون اساسی به شورای نگهبان تغییر کرد و در متن کنونی قانون اساسی نیز هیچ کجا تحت عنوان شورای نگهبان قانون اساسی از آن یاد نشده است.۳ با این حال هم‌چنان برخی از رسانه‌ها از عنوان شورای نگهبان قانون اساسی برای این نهاد یاد می‌کنند.
وظایف
نخستین وظیفه شورای نگهبان، نظارت بر تدوین قوانین در مجلس شورای اسلامی است. این شورا وظیفه دارد که هر قانون تصویب شده در مجلس را با قانون اساسی و قوانین شرعی اسلام مطابقت دهد که در صورت مطابقت داشتن، لایحه یا طرح مجلس را تأیید می‌کند. در صورت عدم مطابقت، آن لایحه یا طرح به مجلس برگردانده می‌شود تا مجلس اصلاحات مورد نظر شورای نگهبان را بررسی کند. در صورت پافشاری مجلس بر نظر خود، طرح یا لایحه مورد نظر به مجمع تشخیص مصلحت نظام فرستاده می‌شود.
دومین وظیفه شورا نظارت بر کلیه انتخابات کشور است. شورای نگهبان موظف است صلاحیت همه نامزدهایی که جهت شرکت در هر انتخابات به جز انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در وزارت کشور ثبت‌نام می‌کنند را بررسی نموده و پس از آن اجازه شرکت در انتخابات را به آن کاندیدا بدهد.
وظایف شورای نگهبان و تفکیک قوا
یکی از شروط اساسی در نظام‌های مردم سالار اصل تفکیک قوا می‌باشد. به موجب این اصل حکومت به شاخه‌های مستقلی تفکیک و تقسیم می‌شود که حیطه مسئولیت و اختیارات مشخص و مستقلی از هم دارند. شاخه‌های مختلف یک حکومت معمولاً به صورت قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضاییه می‌باشند. اگرچه رعایت اصل تفکیک قوا ممکن است فرایند تصمیم‌گیری و اجرا را در کشور کندتر کند ولی در عوض موجب تثبیت حاکمیت مردم و جلوگیری از استبداد می‌گردد.
مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دو نوع مسئولیت و اختیار؛ قانون‌گذاری و قضاوت، برای شورای نگهبان در نظر گرفته شده است.
در بخش اختیارات مقننه، مطابق اصل ۹۴ قانون اساسی، شورای نگهبان، اختیار تصویب یا رد مصوبات مجلس شورای اسلامی را دارا می‌باشد. به علاوه مطابق اصل ۹۳ قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی بدون وجود شورای نگهبان، قانونی نخواهد بود.
در بخش اختیارات قضایی، مطابق اصل ۹۸ قانون اساسی، این شورا وظایف دادگاه قانون اساسی را دارا می‌باشد. زیرا طبق این اصل، وظیفه تفسیر قانون اساسی به این شورا واگذار شده است.
در بخش اختیارات انتخاباتی طبق ماده ۹۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه پرسی را بر عهده دارد. این نظارت از نوع استصوابی می‌باشد.
دوره‌ها
دوره فعالیت فقهای شورای نگهبان شش سال و معمولاً در ۲۶ تیرماه سال ششم به پایان می‌رسد.
دوره اول (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۵)
فقهای دوره اول در اول اسفندماه سال ۱۳۵۸ توسط بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران آیت‌الله خمینی انتخاب و فعالیت آنها از تاریخ ۲۶/۴/۱۳۵۹ آغاز گردید که عبارت بودند از:۴
فقها
لطف‌الله صافی گلپایگانی (تاریخ و محل تولد: ۱۲۹۷ – گلپایگان در هنگام عضویت ۶۱ ساله بود).
احمد جنتی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۵ – اصفهان در هنگام عضویت ۵۳ ساله بود.
عبدالرحیم ربانی شیرازی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۱ – شیراز- در هنگام عضویت ۵۷ ساله بود)-> محمدرضا مهدوی کنی ۲۱/۱۲/۱۳۶۰ -> محمد مؤمن سه سال دوم.
محمدرضا مهدوی کنی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۰ – تهران در هنگام عضویت ۴۷ ساله بود)-> ابوالقاسم خزعلی ۱۲/۹/۱۳۵۹.
غلامرضا رضوانی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۹ – خمین در هنگام عضویت ۴۹ ساله بود)-> محمد محمدی گیلانی سه سال دوم.
یوسف صانعی (تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۶ – اصفهان در هنگام عضویت ۴۲ ساله بود) -> محمدمهدی ربانی املشی از تاریخ ۲۸/۱۰/۱۳۶۱ -> محمد امامی کاشانی از تیرماه سال ۶۲ سه سال دوم.
حقوقدانان
دکتر محمد صالحی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۱۱ – قم در هنگام عضویت ۴۷ ساله بود.
دکتر گودرز افتخار جهرمی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۲۲ – جهرم در هنگام عضویت ۳۶ ساله بود.
دکتر محسن هادوی، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۷ –تهران در هنگام عضویت ۵۱ ساله بود.
مهدی هادوی، تاریخ عضویت: اول، سوابق: دادستان کل انقلاب و رئیس دادگاه انتظامی قضات.
دکتر علی آراد، تاریخ و محل تولد: ۱۳۰۶ – آذرشهر در هنگام عضویت ۵۲ ساله بود.
دکتر حسین مهرپور، تاریخ و محل تولد: ۱۳۳۲ –یزد در هنگام عضویت ۲۶ ساله بود.
دوره دوم (۱۳۶۵ تا ۱۳۷۱)
فقها
محمد محمدی گیلانی (دبیر)
احمد جنتی
محمد امامی کاشانی
محمد مؤمن قمی
لطف‌الله صافی گلپایگانی -> محمد یزدی ۴/۴/۱۳۶۷
ابوالقاسم خزعلی
حقوقدانان
گودرز افتخار جهرمی
دوره سوم، سه ساله اول (۱۳۷۱ تا ۱۳۷۷)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد امامی کاشانی
محمد مؤمن
غلامرضا رضوانی
ابوالقاسم خزعلی
محمد محمدی گیلانی -> هاشمی شاهرودی ۳۰/۱۱/۱۳۷۳
دوره چهارم (۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد امامی کاشانی -> رضا استادی ۱۲/۵/۱۳۷۸
محمد مؤمن قمی
غلامرضا رضوانی
ابوالقاسم خزعلی -> حسن طاهری خرم‌آبادی ۱۲/۵/۱۳۷۸
سید محمود هاشمی شاهرودی -> محمد یزدی ۲۴/۵/۱۳۷۸
دوره پنجم (۱۳۸۳ تا ۱۳۸۹)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد مؤمن
غلامرضا رضوانی
صادق لاریجانی -> هاشمی شاهرودی
محمدحسن قدیری -> محمدرضا مدرسی‌یزدی
محمد یزدی
حقوقدانان
سیامک ره پیک
محمدرضا علیزاده
محسن اسماعیلی
محمد سلیمی
عباسعلی کدخدایی (سخنگو)
حسینعلی امیری
عباس کعبی‌نسب۵
دوره ششم (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵) (دوره کنونی)
فقها
احمد جنتی (دبیر)
محمد مؤمن
غلامرضا رضوانی (درگذشت: ۳۰ فروردین ۱۳۹۲) -> مهدی شب‌زنده‌دار جهرمی (سه سال دوم)
هاشمی شاهرودی
محمدرضا مدرسی‌یزدی
محمد یزدی
حقوقدانان
سیامک ره پیک
محمدرضا علیزاده (قائم‌مقام دبیر۶)
محسن اسماعیلی
محمد سلیمی
عباسعلی کدخدایی (سخنگو) -> نجات‌الله ابراهیمیان (سخنگو) (سه سال دوم)
حسینعلی امیری -> سام سوادکوهی (سه سال دوم)
با پایان سه سال اول دوره ششم (۲۶ تیر ۱۳۹۲) در میان فقهای شورای نگهبان، با حکم رهبر ایران، سه تن از ایشان؛ محمد مؤمن، محمد یزدی و محمود هاشمی شاهرودی؛ در سمت خود ابقاء شدند و مهدی شب زنده‌دار جهرمی با توجه به درگذشت غلامرضا رضوانی به عنوان عضو جدید منصوب گردید.۷ همچنین در میان حقوقدانان با رأی مجلس شورای اسلامی محسن اسماعیلی مجدداً ابقا شد و بجای عباسعلی کدخدایی و حسینعلی امیری، سام سوادکوهی و نجات‌الله ابراهیمیان انتخاب شدند.